werk in ontwikkeling

1. Inleiding

kaart Altarivier NVE 1987

Overzichtskaartje 1987

Het Altaconflict ook bekend onder de strijdkreet Elios eatnu / La Elva Leve - Laat de rivier stromen 1 was een conflict dat duurde van ongeveer 1968 tot 1982. In dit conflict botste Samische belangen en -rechten met een door de Noorse regering geplande grootschalig waterkrachtproject in het binnenland van Finnmark. De zaak had grote invloed op de ontwikkeling van het Noorse beleid ten aanzien van de Samen en ook op de verdere ontwikkeling van het Samische zelfbewustzijn.

De oproep tot Elios eatnu / La elva leve werd gelanceerd als protest tegen het eenzijdige besluit van de Noorse regering om een grote dam te bouwen in de Álttáeatnu (Altarivier) in de Noorse provincie Finnmark. Dit project zou grote delen van Samisch land onder water zetten en flora, fauna, menselijke bewoning en bestaansmiddelen vernietigen. Dit besluit, dat volgde op meer dan zestig jaar koloniale damprojecten in de Noordse regio, was de druppel die de emmer deed overlopen.

De actie mobiliseerde een recordaantal van 10.000 demonstranten. Dat lokte het optreden uit van 600 politieagenten en was daarmee de grootste veiligheidsoperatie in Noorwegen sinds de Tweede Wereldoorlog. De Alta-actie, zoals het het conflict ook wordt genoemd, was de grootste en meest invloedrijke opstand tegen door de staat geleide milieuvernietiging in Scandinavië.
De actie, waarin Samische kunstenaars een cruciale rol speelden, groeide onverwacht uit tot een wereldwijde solidariteitsbeweging.
Het verzet was ongekend in de geschiedenis van sociale protesten in Europa, evenals de dramatische climax ervan: de Samische hongerstakingen in Oslo in 1979 en 1981, aldus García-Antón e.a. (2020).

2. De ontwikkelingen - een tijdlijn

Een korte schets van de gebeurtenissen in chronologische volgorde 2:
In 1968 verschijnen voorlopige plannen voor de bouw van een stuwdam 3:
De inwoners van het dorp Máze 4 komen in actie en richten op 15 augustus 1970 het Aksjonskomiteen mot neddemming av Masi (Actiecomité tegen de onderwaterzetting van Masi) op.
De Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) - De Noorse Water- en Energiedirectie, een overheidsinstantie, maakt in oktober 1970 het plan bekend 5
Begin jaren 70 namen Samische activisten de afkorting ČSV aan als een strijdkreet: Čájet Sámi Vuoiŋŋa! (Toon de Sámi-geest) 6
Het dorpje Máze (noors: Masi) krijgt in 1973 een beschermde status en wordt daardoor niet onder water gezet. Het plan wordt daarop aangepast.
De concessieaanvraag wordt ingediend in 1974.
De organisatie Folkeaksjonen mot utbygging av Alta-Kautokeinovassdraget (Volksactie tegen de ontwikkeling van de Alta-Kautokeino-waterloop) wordt opgericht op 12 juli 1978. De actiegroep had een leidende rol in de strijd. Deze groep en andere dienden een kortgeding in bij de Noorse rechtbanken om te voorkomen dat de bouw begon 7.
Het kunstenaarscollectief Mázejoavku - De Máze groep wordt opgericht en vestigt zich in het dorpje Máze 8.
In november 1978 stemde het Noorse parlement in met de aanleg van de dam in Alta. In 1979 kwam een grote groep mensen bijeen in Bossekop-Alta. Deze bijeenkomst, met 250 aanwezigen, was belangrijk voor de latere ontwikkeling van het conflict, omdat gewone mensen hier besloten tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Er kwam een alliantie tot stand tussen de milieubeweging en de Samische beweging voor de Samische rechten.
Een protestkamp wordt in de zomer van 1979 ingericht in Detsika. Meer dan 6.000 mensen uit 20 landen bezoeken het kamp. 9
De bouwwerkzaamheden starten in Stilla en de toegangsweg wordt geblokkeerd op 5 juli 1979.
40 politieagenten worden tegengehouden door ongeveer 150 demonstranten.
Op 17 september 1979 worden 92 demonstranten gearresteerd en beboet.
Hongerstaking voor het Noors parlementsgebouw (Storting) van 8 tot 15 oktober 1979.
"Het werk aan de toegangsweg wordt niet voortgezet voordat het Storting het nieuwe voorstel heeft behandeld", zegt premier Odvar Nordli op 15 oktober 1979.
Het kamp in Stilla wordt opgericht en het kamp in Detsika (dat zowel een cultureel evenement als een politiek werkplaats was) wordt ontmanteld.
Het kamp in Stilla wordt op 14 januari 1981 door 600 politieagenten verwijderd en 532 demonstranten worden gearresteerd. 10
Een hongerstaking in Oslo en Stockholm wordt gestart door Ante Gaup op 21 januari 1981, terwijl de politie een kamp in Gargia opruimt.
De bouwwerkzaamheden worden hervat bij Tverrelva op 5 oktober 1981.
De "laatste" actie vindt plaats op 8 december 1981.
Het Hooggerechtshof oordeelt begin 1982 in het voordeel van de regering, waarna de georganiseerde oppositie tegen de waterkrachtcentrale stopt.
De actiegroep Folkeaksjonen wordt op 24 januari 1982 opgeheven. Een van de redenen voor het ontbinden van de organisatie was om te voorkomen dat zij verantwoordelijk zou worden gehouden voor sabotage en criminele daden, zoals de brandstichting tijdens de afgelopen kerstperiode tegen mobiele constructies van NVE.
Niillas Aslaksen Somby, John-Reier Martinsen en een onbekende derde persoon proberen op 19 maart 1982 de brug over Tverrelva op te blazen met een staaf dynamiet en meerdere (licht)granaten. De aanslag mislukt en Niillas Aslaksen Somby verliest hierbij een hand. 11
De rechtszaak tegen de leiders van de actiegroep Folkeaksjonen begon op 1 maart 1983. Ze werden later veroordeeld tot boetes van 10.000–20.000 kronen en voorwaardelijke gevangenisstraffen van 60–90 dagen.
De Alta-waterkrachtcentrale wordt in mei 1987 in gebruik genomen.

3. De afloop

In 1990 gaf Gro Harlem Brundtland, de minister president, in Aftenposten haar mening over het Alta-conflict. Hierin zegt ze dat met de huidige inzichten de ontwikkeling van de waterkrachtcentrale in Alta niet nodig was geweest. Het geloof in vooruitgang botste met de noodzaak tot behoud, en Brundtland gaf toe dat ze destijds ongelijk had. 12.

De voormalig NVE-directeur Eivind Diesen reageerde hier kritisch op:
"We kunnen zonder Alta, of Kvænangen, of Bardufoss, of Skomen, of Kobbelv, of Svartisen, of Rana, of Rassåga, of welk ander krachtstation dan ook verder naar het zuiden. Maar het zou niet zo eenvoudig zijn om zonder al deze centrales samen te leven – ook al zou eenieder van ons misschien een specifieke centrale liever niet hebben gehad." Met ander woorden we kunnen best wel met een centrale minder, die van Alta of een andere, maar we kunnen niet zonder waterkrachtcentrales.

Voor veel activisten was Brundtlands latere erkenning dat de Alta-centrale onnodig was, een bittere pil. Gezien alles waar zij voor hadden gestreden – en wat ze hadden verloren – was het voor hen pijnlijk dat zelfs de toenmalige premier toegaf dat de ontwikkeling van de Alta-waterkrachtcentrale niet nodig was geweest.

Het is makkelijk voor ons om te denken: "Waarom lieten ze het zover komen? Waarom draaide de regering niet bij?" Veel van wat vooraf werd voorspeld, gebeurde uiteindelijk. De zalmpopulatie nam af door de veranderde waterstroom, de aangelegde wegen doorsnijden de kalvingsgebieden van de rendieren, en zowel de stroom als de waterkrachtcentrale bleken veel duurder dan verwacht.
Sterker nog, de kosten waren zo hoog dat de provincie Finnmark haar aandeel van 40% verkocht, waardoor Statkraft nu 100% eigenaar is van Finnmark Energiverk die de Alta-centrale expoiteert. Ook leverde de waterkrachtcentrale nauwelijks extra werkgelegenheid op. (Aanesland, Sara Malene (2021), p69-70)

4. Kunstenaars spreken zich uit

4.1. Britta Marakatt-Labba

Rond 1980 nam Britta Marakatt-Labba deel aan protesten tegen de aanleg van de waterkrachtcentrale. Zij vond het beangstigend om te zien hoe vreedzame demonstranten door de politie werden gearresteerd. Dit inspireerde haar tot het borduurwerk Garjját / De Kraaien
Het borduurwerk speelt in op de visuele gelijkenis tussen de donkere, aasetende vogels en geüniformeerde politieagenten. De kraaien gaan geleidelijk over in politieagenten.

Garjját / De Kraaien

4.2. Rolf Groven

In 1980 schildert de Noorse kunstenaar Rolf Groven het schilderij La Elva Leve.

Rolf Groven,
La Elva Leve (1980)

Het meet 100 x 130 cm. In olieverf op doek wordt de stuwdam voorgesteld in de vorm van het Noorse parlementsgebouw in Oslo. De Noorse Directie voor cultureel erfgoed was jarenlang de eigenaar van het schilderij. In september 2015 werd het schilderij overgedragen aan het Samisch parlement. De overdracht vond plaats in het Noorse parlementsgebouw (Storting) tijdens een buitengewone plenaire vergadering. Het schilderij hangt nu in Karasjok. Tijdens een rondleiding mocht ik het schilderij bewonderen en fotograferen.

De afbeelding werd in 1980 gebruikt als filmposter voor de gelijknamige film van Bredo Greve 13.

Zie ook de website van Rolf Groven, pagina La Elva Leve (1980)

4.3. Speelfilm Ellos eatnu - La elva leve 2023

De jonge lerares Ester verbergt haar Sami-identiteit om niet blootgesteld te worden aan racisme. Wanneer ze zich aangetrokken voelt tot de demonstraties tegen de bouw van een grote dam in Alta, begint een persoonlijke reis om zich te bevrijden van de schaamte die ze al zo lang met zich meedraagt. Een film van Ole Giæver, regisseur en schrijver.

5. Reflectie

Het boek Let the River Flow kijkt terug op de erfenis van het Alta-conflict. Katya García-Antón e.a. (2020), schrijven in hun inleiding dat de Alta-actie tot gemengde gevoelens heeft geleid.

Sommige denkers stellen dat de actie Noorwegen ertoe bracht het VN-ILO-verdrag nr. 169 te ondertekenen (dat tot op heden niet is ondertekend door Zweden en Finland). Dit bracht officieel een einde aan het verwoestende beleid van "vernoorsing". Het leidde tot de oprichting van Samische culturele instellingen en resulteerde in 1989 in de oprichting van de Sámediggi - het Noorse Samische parlement in Karasjok (Zweden en Finland volgende later). De actie markeerde het begin van een nieuw tijdperk van Noordse dekolonisatie en sociale transformatie. De nieuwe Samische -politieke, -onderwijs- en -culturele infrastructuur die na het Alta-conflict ontstonden, plaatste Samische-gemeenschapsleden in een sterkere positie om Samische kwesties met enige kracht te bepleiten. Kortom, een post-koloniale tijd is ingezet.

Andere denkers, vooral de jonge generatie Samisch kunstenaars, denkers, politici en natuurbeschermers, zien het anders. Zij zien een voortzetting van koloniaal beleid in een ander jasje. Ja, er is nu meer aandacht voor de Samische gemeenschap maar de gecreëerde Samische infrastructuur nauw gebonden aan de macht van deze Noordse staten. Het Samische parlement hangt immers aan het subsidie-infuus van de Noorse regering.

In Noorwegen zien we talloze projecten die leiden tot verdere aantasting van traditionele levenswijzen, spirituele waarden en Samische kennis. Denk aan de grootschalige windparken op Samische gebieden die nadelig uitvallen voor de rendierhouderij en heilige locaties. Er worden concessies verkocht aan multinationale mijnbouwbedrijven, waarvan het dumpen van giftig afval in de fjorden wereldwijd ongeëvenaard is en de vispopulaties vernietigt. Deze door de staat veroorzaakte vernietiging van Samische kennis, perspectieven en gebieden kunne we aanduiden als epistemicide en ecocide. Het voortbestaan van de Samische bevolking, inclusief hun inheemse kennissystemen, levenswijzen, spirituele waarden en wereldbeelden wordt bedreigd, aldus deze kritische denkers. Zij zien een groeiende golf van ‘groen kolonialisme’.

De overheid heeft kortom wel haar manieren aangepast maar niet haar streken verleerd.

Vanuit een Samisch perspectief (en centraal voor inheemse volkeren wereldwijd) kan inheemse soevereiniteit alleen worden bereikt wanneer de onlosmakelijke onderlinge verwevenheid tussen de menselijke, spirituele en natuurlijke wereld, die ten grondslag ligt aan het wereldbeeld van de Samen, wordt erkend.

Het erkennen van inheemse soevereiniteit zou betekenen dat men moet toegeven dat de moderne, antropocentrische en op vooruitgang gerichte richtlijnen voor de samenleving – die hun basis vinden in een economie van accumulatie en de uitsluiting van de spirituele verbinding met de natuurlijke wereld – niet de dominante kaders zijn waarin we deze planeet zouden moeten bewonen.(García-Antón 2020, p8-10)

Tijd om weer een kunstenaar aan het woord te laten

6. Gedicht van Áillohaš

Er is geen betere manier om het waardensysteem van de Samen te weerspiegelen dan door een gedicht van de Samische natuurhoeder, politieke denker, multimedia-artiest Áillohaš (beter bekend als Nils-Aslak Valkeapää).

Een Nederlandse bewerking (met de originele typografie) zou als volgt kunnen luiden 15:

Het gedicht van Áillohaš kan gelezen worden als een scheppingsverhaal, een relaas over het bestaan van de Samen. Hierin kozen het land en zijn niet-menselijke bewoners de Samen als hoeders en mede-scheppers om bij te dragen aan het behoud van zijn integriteit en balans – met andere woorden, om een deel te zijn van het hart en lichaam van de plaats zelf. Het is in wezen een epistemologisch manifest. Hierin wordt de rol van de Samen in de wereld, hoewel misschien niet volledig opgegeven, overgedragen aan de wil en weg van de natuur. Dit staat in contrast met het koloniale perspectief van vestiging, verovering, exploitatie en vernietiging, dat in onze huidige tijden van klimaatcrisis zo schrijnend duidelijk wordt.

Het is duidelijk dat in heel Sápmi en voor velen in de Noordse samenleving de vragen die ten tijde van het Alta-conflict werden gesteld, vandaag de dag nog steeds onbeantwoord blijven. Met als fundamenteel gevolg dat de levenswijzen, kennis en toekomst van de Samen in gevaar komen. Dit gebrek aan oplossing heeft ernstige gevolgen voor de geopolitieke en intellectuele positie van de regio op de wereld. Wie beslist wat er gebeurt op het land van de Samen? Wie profiteert hiervan? Is de natuur zelf geen entiteit met wettelijke rechten en een intrinsieke verbondenheid met andere levende wezens die erop leven?

7. Bronnen

Dalland, Øystein (1994) Altakrønike: En innfallsport fra of tille "Demningen". Davvi Girji o.s. (een chronologisch overzicht van alle gebeurtenissen (online via Noorse vpn verbinding), door mij als controle van andere bronnen gebruikt
García-Antón, Katya & Harald Gaski en Gunvor Guttorm, redactie (2020) Let the River Flow, An Indigenous Uprising and its Legacy in Art, Ecology and Politics, Valiz
Hjorthol, Lars Martin (2006). Alta - Kraftkampen som utfordret statens makt
Jan Ditlev Hansen (1981) Stormen om Stilla (online via Noorse vpn verbinding)
Bjørklund, Ivar (2000) ,Sápmi : becoming a nation : the emergence of a Sami national community Tromsø museum, 2000 online via Noorse vpn verbinding [hst alta gescand]
Schjønberg Inger-Marie (2023) The Alta conflict 1981: Environmental racism on Norwegian soil.
Aanesland, Sara Malene (2021) Altasaken: fra likeverd mot selvstyre. (master, Universitetet i Agder online
Jenny Lepperød (2023) Arbeiderpartiet og Alta-saken (online pdf
Website Kraftlandet i.s.m. NVE, met archief Alta-conflict
NRK gesprek met Alfred Nilsen, Hanne Bernhardsen Nordvåg , december 2019
Nilsen, Alfred (2019) Altakampen: miljøkampens største folkereisning. Hallde Forlag AS [niet geraadpleegd]

© februari 2025